ខេត្តត្បូងឃ្មុំ : ស្រុកត្បូងឃ្មុំ មានឈ្មោះល្បីល្បាញ តាំងពីសម័យលង្វែកមកម្ល៉េះ ដោយសារតំបន់នេះទាក់ទងដល់រឿងទុំទាវ។ ពីមុនត្បូងឃ្មុំ ជាខេត្ត ឬភូមិភាគ ដែលបុរាណហៅថា “ដី”(ក្សេត្រ) គ្រប់គ្រងដោយស្តេចត្រាញ់មានខេត្តចំណុះជាច្រើន។ ឯប្រវត្តិឈ្មោះខេត្តនេះមានការចងចាំតៗ គ្នា ពីមនុស្សមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់…។ ក្នុងដំណាលនោះបានពោលតៗគ្នាថា មូលហេតុដែលស្រុកនេះមានឈ្មោះត្បូងឃ្មុំ ក៏ដោយសារពីដើមមានដើមស្ពុងធំមួយដុះជាប់នឹងផ្លូវ ហើយនៅមែកស្ពុងនោះមានឃ្មុំធំ១សម្បុក។ ឃ្មុំនោះកាចខ្លាំងណាស់ ឲ្យតែមានអ្នកដំណើរណាដើរតាមផ្លូវ ហើយវាធុំក្លិនមនុស្ស ក៏ហើរមកទិចរត់មិនសព្វដី។ ឯអ្នកដែលត្រូវឃ្មុំទិចនោះចិត្តល្អ ក៏ប្រាប់អ្នកស្រុកឯទៀតថា បើចង់ឆ្លងកាត់ត្រង់ចំណុចដើមស្ពុងនោះ ត្រូវដើរពីខាងត្បូងឃ្មុំ (ពីលើខ្យល់) ដើម្បីកុំឲ្យឃ្មុំវាធុំក្លិន បើពុំនោះទេ ច្បាស់ជាវាហើរ មកទិចមិនខាន។ តាំងពីពេលនោះមកមនុស្សក៏ប្រាប់តៗគ្នា ជាប់ឈ្មោះថា “ត្បូងឃ្មុំ” រហូតទល់សព្វថ្ងៃ។
គួរបញ្ជាក់ថា ឃ្មុំមានច្រើនប្រភេទ ដូចជា ឃ្មុំផ្លិត ឃ្មុំធំ ឃ្មុំបូកគោ ជាដើម។ ដោយឡែក ឃ្មុំធំ មានសម្បុកធំណាស់ វាចូលចិត្តនៅក្នុងល្អាងភ្នំ ឬលើមែកឈើធំៗ។ របៀបបេះឃ្មុំធំ ចាស់ៗនៅតំបន់ភ្នំ ចេះស្ទាត់ ណាស់ គឺបើរកឃើញសម្បុកវានៅលើដើមឈើណា គេត្រូវយកប្ញស្សីសម្រួចចុង ធ្វើជា “ពួយ” ដើម្បី បោះភ្ជាប់នឹងដើមឈើ ធ្វើបង្អោងឡើងទៅយកឃ្មុំ។ គេកាន់ត្រណមតឹងរ៉ឹងណាស់ ព្រោះពេលបោះពួយលើសំបកឈើ គេវាយតែ៣អន្លូងប៉ុណ្ណោះ ហើយបើខុសមាត់ខុសក នឹងភ្លាត់ដៃធ្លាក់ពីលើដើមឈើមិនខាន។ ឃ្មុំធំ១សម្បុក គេយកផ្លិត និងទឹកវាបានជាច្រើនលីត្រ ដែលកាលពី សម័យអង្គរ តែងតែមានសំពៅចិន ចូលមកស្រុកខ្មែរ រកទិញឃ្មុំ ទៅស្រុកគេ សម្រាប់ផ្សំឱសថ ព្រោះស្រុកចិន មិនសូវមានឃ្មុំទេ សឹងមានចែងទុកយ៉ាងច្បាស់ក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រ។
ដោយឡែកខេត្តត្បូងឃ្មុំ ពីបុរាណគ្រប់គ្រងដោយស្តេចត្រាញ់ ស័ក្តិ១០ហ៊ូពាន់ មានគោរម្យ៍ងារជា “អ្នកឧកញ៉ាអរជូន”។ ស្តេចត្រាញ់ មានអំណាច អាចកាប់សម្លាប់ជនណាក៏បាន ប៉ុន្តែ ក្រោយមក ព្រះមហាក្សត្របានដកសិទ្ធិអំណាចបន្តិចម្តងៗ។ សព្វថ្ងៃ ក្រុងសួង ក៏ដូចផ្សារសួង ជាអតីតដែនដីស្រុកត្បូងឃ្មុំ ដែលមានដើមពោធិ៍២ដើម កាលគេចាប់ទុំ ទៅសម្លាប់ និងអតីតផ្ទះយាយផាន់ ជាតឹកតាងស្រាប់៕
បើយោងតាមឯកសារខ្លះក៏ចារទុកយ៉ាងនេះដែរ សូម្បីតែកាលពីសម័យលង្វែកក្នុងពេលយាយផាន់ កុហកនាងទាវ ជាកូនស្រី ឲ្យមករៀបការជាមួយ ម៉ឺនងួន ក៏ឧកញ៉ាអរជូន បានចាត់បរិវារឲ្យបររទេះគោ រទេះក្របី ដឹកភ័ស្តុភារដង្ហែតាមផ្លូវពីខាងត្បូងឃ្មុំដែរ ហើយអ្នកចូលរួមក្នុងពិធីរៀបការនោះ ត្រូវទទួលទោសប្រហារជីវិត និងដាក់បញ្ចូលជា “អ្នកងារ” ដែលអ្នកសិក្សាអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ រឿងទុំទាវ សុទ្ធតែបានដឹងគ្រប់គ្នា។ដោយឡែកយោងតាមឯកសារខ្លះ បានសរសេរថា ដើមឡើយនៅទីអារាមចាស់ ដែលមានទីតាំងនៅលើទួលមួយនោះ គ្មានព្រះសង្ឃគង់នៅទេ គឺមានតែយាយជីក្រមុំម្នាក់ឈ្មោះ កែ រស់នៅតែម្នាក់ឯងនៅក្បែរវត្តមានដើមបេងដ៏ធំមានឃ្មុំ១សម្បុកទំនៅលើមែក ហើយឃ្មុំនេះកាចណាស់ គ្មានអ្នកណាហ៊ានទៅជិតទេ។ ដូនជីនោះតែងតែប្រាប់អ្នកដំណើរឲ្យដើរពីខាងត្បូងឃ្មុំ ដើម្បីកុំឲ្យឃ្មុំធុំក្លិន វាមកទិចមិនខាន។ ពាក្យថា “ដើរខាងត្បូងឃ្មុំ” ក៏ហៅយារៗក្លាយទៅជា “ត្បូងឃ្មុំ” វិញពុំមែនគជ់ឃ្មុំ ម្យ៉ាងដែលគេប្រើធ្វើត្បូងចិញ្ចៀននោះទេ។ ចំណេរតមក ដើមបេងនោះ ត្រូវដើមជ្រៃ ដុះរឹតរួតខ្លាំង ក៏ងាប់ទៅ ប៉ុន្តែ ទីនោះ អ្នកស្រុកមានជំនឿថា មានអ្នកតាគង់សណ្ឋិតដែលអ្នកមានបណ្តាស័ក្តិ ដើរកាត់មិនបានឡើយច្បាស់ ជាធ្លាក់បុណ្យស័ក្តិ។
គួរបញ្ជាក់ថា ឃ្មុំមានច្រើនប្រភេទ ដូចជា ឃ្មុំផ្លិត ឃ្មុំធំ ឃ្មុំបូកគោ ជាដើម។ ដោយឡែក ឃ្មុំធំ មានសម្បុកធំណាស់ វាចូលចិត្តនៅក្នុងល្អាងភ្នំ ឬលើមែកឈើធំៗ។ របៀបបេះឃ្មុំធំ ចាស់ៗនៅតំបន់ភ្នំ ចេះស្ទាត់ ណាស់ គឺបើរកឃើញសម្បុកវានៅលើដើមឈើណា គេត្រូវយកប្ញស្សីសម្រួចចុង ធ្វើជា “ពួយ” ដើម្បី បោះភ្ជាប់នឹងដើមឈើ ធ្វើបង្អោងឡើងទៅយកឃ្មុំ។ គេកាន់ត្រណមតឹងរ៉ឹងណាស់ ព្រោះពេលបោះពួយលើសំបកឈើ គេវាយតែ៣អន្លូងប៉ុណ្ណោះ ហើយបើខុសមាត់ខុសក នឹងភ្លាត់ដៃធ្លាក់ពីលើដើមឈើមិនខាន។ ឃ្មុំធំ១សម្បុក គេយកផ្លិត និងទឹកវាបានជាច្រើនលីត្រ ដែលកាលពី សម័យអង្គរ តែងតែមានសំពៅចិន ចូលមកស្រុកខ្មែរ រកទិញឃ្មុំ ទៅស្រុកគេ សម្រាប់ផ្សំឱសថ ព្រោះស្រុកចិន មិនសូវមានឃ្មុំទេ សឹងមានចែងទុកយ៉ាងច្បាស់ក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រ។
ដោយឡែកខេត្តត្បូងឃ្មុំ ពីបុរាណគ្រប់គ្រងដោយស្តេចត្រាញ់ ស័ក្តិ១០ហ៊ូពាន់ មានគោរម្យ៍ងារជា “អ្នកឧកញ៉ាអរជូន”។ ស្តេចត្រាញ់ មានអំណាច អាចកាប់សម្លាប់ជនណាក៏បាន ប៉ុន្តែ ក្រោយមក ព្រះមហាក្សត្របានដកសិទ្ធិអំណាចបន្តិចម្តងៗ។ សព្វថ្ងៃ ក្រុងសួង ក៏ដូចផ្សារសួង ជាអតីតដែនដីស្រុកត្បូងឃ្មុំ ដែលមានដើមពោធិ៍២ដើម កាលគេចាប់ទុំ ទៅសម្លាប់ និងអតីតផ្ទះយាយផាន់ ជាតឹកតាងស្រាប់៕